A. Ünlüler:

​

​

​

 

​

​

​

​

​

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU

• Ünlülerin kalınlık- incelik uyumudur. (Kader: UYMAZ – Keder: UYAR)

• Aslında uyarken değişmesiyle birlikte büyük ünlü uyumuna uymayan sözcükler:                             

• Alma > Elma, Hayda > Haydi, Şışman > Şişman, Kangı > Hangi

Uyan ve uymayan sözcükler:

-yor: (Kalıyor: Uyar), (Gidiyor: Uymaz)

-ki: (Seninki: Uyar), (Onlarınki: Uymaz)

-ken: (Giderken: Uyar), (Olurken: Uymaz)

-leyin: (Geceleyin: Uyar), (Sabahleyin: Uymaz)

-ımtırak: (Sarımtırak: Uyar), (Yeşilimtırak: Uymaz)

-daş: (Arkadaş: Uyar), (Ülküdaş: Uymaz)

-gil: (Teyzemgil: Uyar), (Annengil: Uymaz)

NOT:  Yabancı sözcüklerde, tek heceli kelimelerde, birleşik sözcüklerde ve özel isimlerde büyük ünlü uyumu aranmaz.

 

KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU

• a, e, ı, i > a, e, ı, i = (a, e, ı, i)’den sonra yine (a, e, ı, i) gelmelidir.

​​

• (o, ö, u, ü)’den sonra ya (a, e) ya da (u, ü) gelmelidir.

o, ö, u, ü > a, e

o, ö, u, ü >  u, ü

 

Örnekler:

• Horoz: (Uymaz)                               

• Asansör: (Uymaz)

• Langırt: (Uyar)

• Kümülatif: (Uyar)                                           

 

1)Ünlü Düşmesi

a) Çekim Eki Alınca Ünlü Düşmesi:

• Burun - umuz  > Burnumuz

b) Yapım Eki Alınca Ünlü Düşmesi:

• Besi – leyici > Besleyici                 

• Yalın – ızlık > Yalnızlık

c) Birleşik Adlarda Ünlü Düşmesi:

• Kayın - ana > Kaynana   

• Ay – oğul > Ayol

• Ne - ise > Neyse

d) Birleşik Eylemlerde Ünlü Düşmesi:

• Sabır - eyle > Sabreyle

• Kayıp ol > Kaybol

 

2) Ünlü Türemesi

a) Küçültme Eki Alınca Ünlü Türemesi Olur:

• Dar + cik > Daracık                                                                                         

• Bir + cik > Biricik                                                                                             

• Genç + cik > Gencecik                                                                 

b) Pekiştirme Yaparken Ünlü Türemesi Olur:

• Sap + sağlam > Sapasağlam                                                                            

• Güp + gündüz > Güpegündüz

• Çep + çevre > Çepeçevre            

c) Ünsüz Harfle Biten Sözcükler (-yor) Eki Alınca Ünlü Türemesi Olur:

• Git + yor > Gidiyor

• Çöz + yor > Çözüyor

• Ak + yor > Akıyor

 

3) Ünlü Değişimi

• Ben + e > Bana  

• Sen + e > Sana

 

4) Ünlü Daralması

• (-a) ya da (-e) ile biten sözcükler (-yor) eki alırsa (-a) ya da (-e) >  (ı, i, u, ü) olur.                   

• De + yor > Diyor

• Anla + yor > Anlıyor                                                                                      

• Sakla + yor > Saklıyor

NOT: (Yiyecek sözcüğünün kökü “Ye” olduğu için burada “e” harfi daralıp “i” olmuştur.)

NOT: (Niye sözcüğünün kökü “Ne” olduğu için burada “e” harfi daralıp “i” olmuştur.)